سیاوش فلاح تعزیه این همان چیزی است که من سالها در تئاتر به دنبال آن بودم.(پیتر بروک - نویسنده وکارگردان)
سیاوش فلاح - کارشناسی هنراسلامی تبریز
09365835181
سیامک فلاح-کارشناس گرافیک
09305601860
مارا که از فراق بتان دیده پر نم است گل گشت باغ روضه ماه محرم است
تعزیه، سوگواری مجلس عزا داری امام حسین (ع)است ،نمایشی است منظوم توسط عده ای از اهل فن و با موسیقی که بعضی مصائب اهل البیت علیهم السلام را مصور سازند / لغتنامه. روضه،ذکر مصیبت حضرت حسین است . ملا حسین کاشفی در قرن دهم کتابی در این مورد به نام «روضه الشهدا» را نوشت که در مجالس آن حضرت عیناَ آن کتاب را برای مردم می خواندند و خوانندگان را روضه الشهدا خوان می گفتند، و کم کم آنها را روضه خوان گفتند ،و کلمه روضه را برذکر مصیبت اطلاق نمودند/ ناظم الاطبا. آیین های سوگواری دهه محرم با حضور عزاداران سید الشهدا در سراسر ایران برگزار می شد، لیکن در عصر قاجاریه اجرای این مرا سم در تهران جان تازه ای یافت. خاندان قاجار با علاقه ای که بخصوص در دوره محمد شاه و ناصرالدین شاه به برپایی مجلس عزاداری سرور آزادگان از خود نشان داد، پایتخت نشینان را با موجی فزاینده از برگزاری پر شور این آیین روبرو ساخت .هر چند اوج شکوه و جلال این مراسم را باید به دوره ناصری منسوب دانست، زیرا بعد از ناصر الدین شاه رفته رفته رونق تعزیه و شبیه خوانی کم فروغ شد، و تکیه دولت که بزرگترین محل نمایش تعزیه های با شکوه دولتی بود ،رها و متروک گردید،و دیری نپایید، تا این تکیه عظیم ویران گشت. تاریخچه تعزیه : اسناد کافی و منابعی موثق به دست نیست ،تا پیشینه تعزیه و چگونگی شکل گیری و برگزاری آن را بتوان به دقت بررسی و مورد تفحص قرار داد، اما می دانیم ،قطع به یقین پیدایی چنین آیین و رسمی در میان مردمی دیرپا چونان ایرانیان، یکباره و ناگهانی رخ نداده و نیز وابسته به حکومت یا شخص واحدی نبوده ،بلکه در بستری از زمان و در دامان فرهنگ کهن این مرز و بوم شکل گرفته و تکامل یافته است. ایرانیان خدای پرست و دیندار پیش از اسلام نسبت به مظلومیت سیاوش آیین سوگ او را با مراسم نعش گردانی برپا می ساختند، و بدین ترتیب داد خواهی و حق طلبی و ظلم ستیزی اصول عقیدتی خود را اظهار و به نمایش می گذاشتند. پس از اسلام با روی کار آمدن امویان و عباسیان که غاصبان خلافت از خاندان پیامبر (ص)بودند، ایرانیان به مخالفت با خلفای اموی وعباسی پرداختند ،و با این داد خواهی دو هدف را دنبال کردند، نخست حمایت از خاندان پیامبر اسلام و فرزندانشان را وجهه همت خود قرار دادند، و دیگر در مبارزه با خلفای تسنن مذهب سلطه ستیزی با اعراب را نیز که بر ایران غلبه کرده بودند ،پاسخ می دادند .در حقیقت ایرانیان ، استقلال کشورشان را با دادخواهی خاندان پیامبر(ص)در هم گره زدند. قیام های سردارانی که خود و یارانشان را قربانی اهداف عالی خویش در این نهضت ها ومبارزات ساختند ،تا ایران را از تسلط اعراب، رها سازند،گواه تاریخی این ادعا است . مرا سم تعزیه که در شکل و فحوی می توانست،شیوه ای از ستودن زندگی حق طلبانه خاندان پیامبر به رهبری امام حسین (ع) و نمایشی از اسلام راستین و محکومیت یزیدیان و حکومت آنان و از سویی دیگر روشی برای جلب توجه مردم برای رهایی از یوغ اعراب به سوی خود باشد، با شرایط و اوضاع سیاسی- اجتماعی ایرانیان از همان قرون اولیه اسلامی مناسبت و مطابقت داشت ، ولی هیچ سندی بر اثبات وجود چنین مراسمی در آن روزگار موجود نیست. ابوحنیفه دینوری، مورخ عرب در کتاب خود «اخبار الطوال»از سوگواری برای خاندان علی (ع)به روزگار خلافت امویان خبر می دهد . ابن اثیر در این باره می نویسد ؛ در عصر آل بویه سوگواری حسین بن علی (ع) و بزرگداشت خاندان پیامبر گرامی (ص) شکل رسمی به خود گرفت . معزالدوله احمدابن بویه در دهم محرم 352 قمری در بغداد به مردم دستور داد، بازار را تعطیل و جامه سیاه به تن کنند، و نوحه در عزا داری امام حسین (ع) بخوانند، و در شهر بگردند. ابن اثیر در بیان وقایع سال363 قمری، نیز می آورد؛ که اهل «سوق الطعام»در بغداد که سنی مذهب بودند، «شبیه »جنگ جمل را ساخته و به گمان خود با اصحاب حضرت علی(ع) می جنگیدند، در برابر عمل کرخیان که شیعی مذهب بوده و «شبیه» واقعه کربلا را پدید آورده بودند،صورت گرفته است. دیلمیان و سلجوقیان نیز در ارتباط با شهادت(امام حسین(ع)سوگواری میکردند، ولی بعد از آن دیگر تا دوره صفویه برگزاری چنین مراسمی به طور آشکار در دیگر حکومت ها دیده نمی شود. در عصر صفویه تشیع دین رسمی ایران شد، که این خود کمک بزرگی برای اتحاد ایرانیان در برابر عثمانی ها و ازبک ها دشمنان سنی مذهب بود. از این روی برگزاری مراسم دهه محرم و نیز دیگر آیین و رسوم مذهب شیعه در دوره صفویان شکل رسمی به خود گرفت، و جزو آیین های مهم سیاسی- مذهبی در آمد. مُلا حسین کاشفی ،در قرن دهم که صفویان حکومت ایران را به دست گرفتند، کتاب روضه الشهدا را نوشت ،که تا مدت ها آن کتاب را در مجالس امام حسین (ع) برای مردم می خواندند، و بدین ترتیب سوگواری می کردند. اولناریوس (A.Olearius)دانشمند آلمانی در 1654 میلادی، در سفری که به ایران و عثمانی و ... داشت، می نویسد:
«... مذهب اسلام به همین ترتیب سراسر عربستان، ترکیه و ایران را تا سال 1363 میلادی (783 قمری)فرا گرفته بود ،تا اینکه در اردبیل مردی دانشمند به نام صفی ظهور کرد، و گفت که از دودمان حضرت علی و بازمانده ای از خلف حضرت امام حسین (ع) است (این ادعا مورد تردید است)او از خود چنان پاکی و شعور وادراک وسیعی نشان داد، که او را شیخ نامیدند ... ایرانی ها بسیاری شان به شیخ صفی گرویدند ... و از ترک ها جدا شدند، از آنجاکه آموزش و نوآوری های شیخ صفی شدیدا با مذهب ترک ها منافات داشت ،آنان نیز ساکت ننشستند ،و با شمشیر بر علیه ایرانیان بر خواستند. ...»/ سفر نامه، ص 330 . کمپفر کشیش زاده آلمانی نیز در اواخر قرن 17 میلادی، در ایران بوده ،در ارتباط با مراسم سوگواری ایرانیان می نویسد: «... ده روز اول محرم را روز های عزاداری می شمارند. زیرا در دهم محرم سال 61 هجری (10 اکتبر 680 میلادی)امام حسین پسر علی به قتل رسید.حسین در بین النهرین در جنگ با یزید ... به سپاه دشمن زد، و با همه یارانش به شهادت رسید. ایرانیان ده روز اول محرم را هر ساله به تجدید خاطره این واقعه جان سوز می گذرانند ... و با احترام تمام به سخنان ملا که روزانه یکی از فصول دهگانه کتاب «روضه الشهدا» را می خواند. گوش فرا می دهند. این عزاداری در روز عاشورا ختم می شود ،در این روز مردم به صورت دسته جمعی تابوت امام مقتول را که چون سرپوش ندارد جسد خون آلود بچه ای که خود را به مردن زده از آن دیده می شود، حمل می کنند » سفر نامه، ص 180 . پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی(Dellavale)اوایل سده 17 میلادی در ایران بوده،در باره این مراسم نوشته است : «...ایرانیان در طول این ده روز بخاطر شهادت امام حسین (ع)به عزاداری می پردازند، و نمایشاتی از حرکت دستجات عزا داری در میدان عمومی شهر به تماشا در می آورند ...» تاورنیه ((Tavernierسیاح دیگری است، که مشاهدات خود را از مراسم محرم چنین یادداشت کرده است : «... در محرم 1046 قمری در حضور شاه صفوی دوم در اصفهان شاهد مراسمی بودم، که پنج ساعت پیش از ظهر آغار شده و تا ظهر ادامه داشت... در بعضی عماری ها طفل هایی شبیه نعش خوابیده بودند، و آنهایی که دور عماری را احاطه کرده بودند گریه و نوحه زاری می کردند، این طفلان شبیه دوطفل امام حسین (ع) هستند ،که بعد از شهادت امام خلیفه بغداد آنها را گرفت، و به قتل رسانید...» در کتاب «از صبا تا نیما» در سخن از تاریخچه تعزیه آمده : «... تعزیه خوانی شباهت زیادی به نمایش های دینی یا اخلاقی داشت ،که در قرون وسطی در اروپا نمایش داده می شد. تعزیه و شبیه خوانی ظاهرا در ایران ریشه قدیمی تری دارد. دیلمیان که پادشاهان ایرانی و شیعی مذهب بودند، مظالم خلفا و داستان جان گداز کربلا را به صورت شبیه مجسم می ساختند . اما این نمایش ها صامت بود، و افراد نمایش با لباس مناسب سوار وپیاده خود نمایی می کردند، تا انکه بعد ها تعزیه خوانی همراه باشعر و آواز که در واقع یک ملو درام( Melodramama) بود ،معمول گردید. شبیه خوانی ناطق ظاهرا در دوره ناصر الدین شاه معمول شد . یا اگر قبلا چیزی از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصر الدین شاه رونقی به سزا یافت، و شبیه خوان های زبر دستی پیدا شدند. ظاهراً مشاهدات شاه در سفر های خود از تئاتر های اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه خوانی بی تاثیر نبوده است. متن تعزیه نامه ها در ازمنه نسبتا اخیر تهیه شده است. شبیه خوانی ها بیشتر جنبه عزا داری داشته، ولی شبیه خوانی های خنده داری هم بوده ،که از آن جمله است، عروسی قریش،سلیمان و بلقیس، امیر تیمور و والی شام که در مجالس مردانه و زنانه اجرا می شده است...» فرخ غفاری نیز تحقیقی در زمینه تعزیه و شبیه خوانی دارد، او می نویسد: در اوان سلطنت دوره قاجاریه دو نمایشی که توجه اهالی تهران را بیش از هر چیز به خود جلب می کرد، شبیه خوانی یا تعزیه و نمایش های خنده دار رو حوضی بود . تعزیه یا شبیه خوانی که ریشه درمراسم عزا داری یا نمایش صحنه های شهادت امام حسین (ع)در کربلا دارد. در فاصله سال های 1161 تا 1194 قمری، ظهور کرد. این مراسم را نخستین بار یک انگلیسی به نام ویلیام فرانکلین در1202 قمری (اکتبر 1787 میلادی )در شیراز مشاهده و توصیف کرده است. در تهران، تعزیه نخست در مکان های موقت مثل حیاط های چهار گوش یا میدان های گرد که سکویی در وسط آن قرار داشت ،و چادری عظیم که روی آن را می پوشاند ،بر گزار می شد. سپس به ساختن تکیه ها یا حسینیه ها پرداختند ،که بناهایی بود ،خاص برگزاری این مراسم . این بنا ها را ژان کالمار در بررسی معتبر خود ،به طور مفصل شرح داده است. این پژوهش بر روایات جهانگردانی استوار است، که بین سال های 1215 قمری (1800 میلادی) تا 1275 قمری ( 1858 میلادی) از ایران دیدن کرده اند. جهان گردان و دیپلمات های خارجی که از دوران سلطنت فتحعلی شاه (1212 تا 1250 قمری)در این نمایش ها و مراسم مذهبی اجازه شرکت یافته اند، تنها کسانی هستند، که در باره تکیه هاو آنچه در آن ها می گذشته شرح مفصلی باقی گذاشته اند. در حدود 1223 قمری ،مراسم تعزیه در صحن کاخ ها و حیاط خانه های بزرگان نظیر صدر اعظم یا در صحن مساجد بر گزار می شد. نخستین تکیه مخصوص این کار در فاصله 1214 تا 1215 قمری،در بازار تهران ساخته شده بود. تکیه بعدی را میرزا ابولحسن خان ایلچی دیپلمات مشهور در جنوب غربی ارگ سلطنتی بر پا می کرد. الکساندر خوجکو لهستانی که از سال 1247 تا 1260 قمری، از طرف تزار روسیه که در ایران دیپلمات بود ،اجرای این مراسم را چنین روایت می کند: «... اپرای بزرگ پاریس که جلال و شکوه آن مایه مباهات پاریسی هاست،در نظر اعیان و اشراف تهران در مقایسه با این تکیه بنای محقری بیش نیست ...» در عهد سلطنت محمد شاه (1250 تا 1264 قمری ) تعداد تکیه های تهران افزایش می یابد، و برزین روسی که در سال 1258 تا 1259 قمری در ایران اقامت داشته، توصیفاتی با ارزش در باره تکیه حاج میرزا آقاسی صدر اعظم که خانم ژاکلین کالمار آنرا باز سازی کرده، بدست می دهد : «... در این تکیه عناصر اصلی حسینیه مشاهده می شود. این عناصر عبارت است از سکوی گرد یا مربع در وسط وداربستی که چادر را برای محافظت تماشا چیان از آفتاب و هوای بد کشیده می شود،نگه می دارد، شصت و چهار طاق نما در دو طبقه و منبر روزه خوان ...» این عمارت زیبا را کنت گوبینو نیز توصیف باشکوه و بی نظیری از آن داده است .تعداد تکیه ها در سال 1259 قمری(دوران سلطنت محمد شاه) درتهران پنجاه و سه باب (دایم و موقت)بوده است . با شروع سلطنت ناصر الدین شاه، ساختن تکیه های زیبا تر ادامه یافت. مثل تکیه نیاوران(1273 قمری)که به دستور حاجب الدوله قاتل امیر کبیر ساخته شده بود. در عصر ناصری، شاه خود در ارتباط با مراسم عاشورا هزینه می کرد و درباریان و بازاریان را هم تشویق به پرداختن به چنین مراسمی می نمود.بدین ترتیب هر ساله پول فراوانی دردهه محرم هزینه می شد.در این دوره از شاه تا ساده ترین افراد همه می کوشیدند ،تا در برپایی مراسم مذهبی و شبیه خوانی پیش قدم شوند. معتبر ترین تکیه های این دوره تکیه دولت است. تکیه دولت بزرگ ترین آمفی تئاتری بود، که در این دوران ساخته شد. بنای آن به فرمان ناصر الدین شاه در سال 1283 قمری آغاز شد ،و به سال 1290 قمری به پایان رسید. بنجامین وزیر مختار امریکا در توصیف زیبایی آن، تکیه دولت را با آمفی تئاتر ورونا در ایتالیا مقایسه کرده است . گفته شده، این بنا گنجایش بیست هزار تماشاگر را داشته،بر سکوی بزرگ وسط ان حدود سی بازیگر می توانستند، ایفای نقش کنند. این بنا بین صد و پنجاه تا سیصد هراز تومان خرج برداشته بود .در عصر مظفرالدین شاه تغییر یافت . در سراسر قرن 19 و اوایل قرن 20 شبیه خوانی توفیق زیادی نزد عامه مردم پیدا کرد، اما از سال 1294 شمسی، که توقعات مردم بالا رفته بود، دیگر تکیه ها را رها کرده ،و حتی به تمسخر این نوع نمایش ها هم پرداخته بودند . حکومت رضا شاه که با ترکیه عهد کمال آتا ترک روابط حسنه داشت،و نمی خواست، احساسات سنی ها را جریحه دار کند، و در عین حال از برپایی اجتماعات بزرگ مذهبی هراس داشت، مراسم مذهبی را محدود نمود. حدود سال 1311 شمسی، برگزاری مراسم خونین ماه محرم و نمایش ها تعزیه ممنوع شد. روحانیون که سراسر قرن نوزدهم با شبیه خوانی گاه موافق و گاه مخالف بودند، برای مقابله با این تصمیم اقدامی نکردند. دیگر از برگزای تعزیه در تهران خبری نشد، تا آنکه سرانجام در سال 1344 شمسی، پرویز صیاد در تالار سنگلج فعلی قطعه ای از «مجلس عبدالله عفیف» را به صحنه برد. در سال 1345 قبل از انکه تعزیه در جشن هنر شیراز از سال 1346 به طور منظم به صحنه آید، رادیو تلویزیون ملی ایران یکی از شبیه خوانی ها را به نمایش گذاشت . امروزه با استقرار جمهوری اسلامی در ماه محرم تعزیه ها که اصلاح شده اند، در سالن محراب تهران به نمایش در می آیند. در زمان ناصر الدین شاه سه نوع تعزیه داری در ایران معمول بود، یکی روضه خوانی ،دیگر شبیه خوانی که آن را تعزیه می گویند. و بعد روضه زنانه که هرکدام از آنها داستانهایی دارد. روضه خوان های زنانه را ملا می گفتند، مثل ملا مریم و مُلا خدیجه. خانم قمرالملوک وزیری هنرمند نامدار، نواده ملا خدیجه خانم از روضه خوان های مشهور تهران بوه است.البته مردها حق نداشتند، در روضه خوانی زنانه شرکت کنند. مهم ترین روضه خوانی های زنانه در قصر گلستان واقع می شد.تعزیه گردان این مجلس ماه لَقا خانم یکی از دختران فتحعلی شاه بود ،که صدای خوبی داشت،شاعره و مدیره هم بود. درشب عاشورا تمام زنهای ناصرالدین شاه همراه کُلفت ها و کنیز ها پیراهن های خود را پاره می کردند، و تا نیمه های شب سینه می زند، و نوحه می خواند./اطلاعات ماهانه 1334 شمسی دکتر پولاک پزشک ناصرالدین شاه در باره عاشورا می نویسد : «... ایام عاشورا یعنی ده روز اول ماه محرم را می توان جزو ایام رسمی محسوب کرد، در این روزها که عزای عمومی و سراسری در مملکت است دسته ها در شهر ها به راه می افتد ... دولت مبالغ قابل ملاحضه ای خرج می کند... روضه خوانان از تمام مناطق کشور به تهران می آیند... به خصوص روضه خوان کاشان شهرت دارند ... سنت برگزاری تعزیه چندان عمومیت یافته که هیچ یک از بزرگان یارای چشم پوشی از آن را ندارد...» لردکرزن انگلیسی نیز در باره بر پایی این مراسم می آورد : «... در تکیه دولت یکی از بالا خانه ها که از همه بلند تر بود، به جایگاه شاه اختصاص داشت ،زیر بالا خانه شاه طاق نمای ولیعهد بود ،هریک از وزیران و اعیان و اشراف طاق نمایی مخصوص خود داشتند، شاه موقع تعزیه از اندرون به بالا خانه می آمد، و پشت پرده تور می نشست. خانم های حرمسرا هم به بالا خانه های می آمدند ،و جلوی آنها پرده زنبوری می کشیدند...» تعزیه گردان تکیه دولت پیر مردی بود، که اورا میرزا تقی معین البُکا می گفتند.تمام تعزیه خوان ها از شمر و خولی و ابن سعد و قاسم خوان و علی اکبر خوان امام خوان و زینب خوان همه دنبال او می آمدند، یک دسته موزیک در جلو یک دسته موزیک از عقب حرکت می کرد ،و می نواخت .بعد تعزیه خانه ها و معین البکا روی صحنه می آمدند...» عبدلله مستوفی هم از تعزیه داری درآن روزگار نوشته است : «... در تهران در هر محله و تقریبا هر گذری تکیه ای وجود داشت،که بانیان خیر از اهل محل در سابق ساخته بودند، بعضی یکی دو یا چند دوکان وقفی هم برای مصارف تعزیه داری داشتند ... مخارج این عزا داری ها را اهالی محل می دادند، بعضی که هیچ پول نداشتند، لوازم و اسباب از قبیل چراغ و پرده گلدوزی و میز و سماور و اسباب چایی و از این قبیل چیز ها می دادند...» خانم کارلا سُرنا در سال 1877 میلادی برابر با 1294 قمری، درتهران بوده، از این عزا داری و تعزیه خوانی در تکیه دولت و دیگر تکیه ها ی تهران توصیف بسیاری در سفر نامه اش دارد. دکتر بروگش سفیر پروس (آلمان)که در سال 1859 تا 1861 در تهران اقامت داشت، می نویسد: «... روز عاشورا ناصر الدین شاه از سفیر و اعضای سفارت دعوت کرد، تا در مراسم تعزیه که در کاخ نیاوران صاحبقرانیه برپا می شد، شرکت کنیم. ما را به چادری هدایت کردند ،که در وسط باغ کاخ و نزدیک اتاقی که شاه برای تماشای تعزیه در آن می نشست، بر پا شده بود .از داخل چادر میدان بزرگی را که جلوی ساختمان قصر قرار داشت می توانستیم،نظاره کنیم ... سینه زنی اصولا یکی از معمول ترین مراسم عزا داری در ایران است...» لیدی شیل همسر سفیر انگلیس نیز از سوگواری تهرانی ها در ابتدای سلطنت ناصرالدین شاه می نویسد : «...در محرم شیعیان مراسمی به عنوان یاد بود و ذکر مصیبت امام حسین و خانواداش در صحرای کربلا برگزار می کنند. ایرانی ها جریان ان را به صورت یک برنامه نمایشی در آورده اند، و شبیه انجام شعائر مذهبی دوران گذشته در انگلستان و سایر جاها در صحنه اجرا می کنند...» تا زمانی که ناصر الدین شاه زنده بود.مراسم تعزیه و شبیه خوانی سال به سال بهتر برگزار می شد. ولی با آمدن مظفرالدین شاه هرچند این مراسم در میان رجال و عامه مردم طرفداران پروپاقرصی داشت،رفته رفته از شکوه و جلال تعزیه ها ی دولتی کاسته شد، و دیگر از ان مراسم دوران ناصرالدین شاهی خبری نبود .دولت تهیدست پولی در بساط نداشت ،تا در این راه هزینه کند ،و از سویی دیگر درگیر مسائل و مشکلات سیاسی روز بود، در سال های پایانی دوره مظفری مشروطه خواهی و آزادی طلبی دغدغه اساسی مردم شده ، و مشکلاتی را برای دولتمردان قاجاری پدید آورده بود .با مرگ مظفر الدین شاه و به تخت نشستن محمدعلی شاه فعالیت آزادی خواهان تهرانی وارد مراحل تازه و حساس تری شد. مبارزه تهرانی ها با دولت آنقدر ادامه یافت ،تا هرچند شاه مبارزانی را از آنها به شهادت رساند،ولی سرانجام از برابر مردم به سفارت خانه روس گریخت. بعد از او پسرش احمد شاه هم نتوانست مدیر بالیاقتی برای ایران زمین باشد، تا اینکه رضا خان ظهور کرد، و طومار سلطنت قاجار پیچیده شد . در روزگار محمد علی شاه و احمد شاه دولت سامانی نداشت، تا بتواند مراسمی در شأن دربار برگزار نماید، گو اینکه پولی هم در میان نبود ،تا خرج کند، از سویی دیگر مردمی که در این سال ها با دولتی ها دست و پنجه نرم می کردند، و بدنبال دغدغه تازه ای با واژه های جذاب و نویی نظیر؛آزادی، مشروطیت،قانون، مساوات و... روبه روشده بودند.مانند گذشته در برگزاری مراسم تعزیه رغبت نشان نمی دادند، و گمگشته (بهبود وضع اقتصادی و آزادی)خود را در موضوعات روشنفکرانه روز جستجو می کردند، بنا بر این رفته رفته از جاذبه عمومی تعزیه کاسته شد ،و با روی کار آمدن رضا خان بر پایی مراسم تعزیه(که مورد علا قه آتاترک دوست و هم پیمان رضا شاه نبود و از طرفی گرد هم آیی های مذهبی برای حکومت ترس آور بود) ممنوع شد، و این وضع تا اواسط دهه چهل شمسی یعنی اوخر حکومت محمدرضا پهلوی ادامه یافت.
ماجرای شیر تکیه دولت این بود که شیر بان باشی سلطنتی در عصر قجر شیری در اختیار داشت. او هر سال آن را به صحن تعزیه در آن تکیه می آورد و در بخشی ازآن مراسم شرکت می داد. در این مطلب چگونگی نگهداری آن شیر و نحوه شرکتش را در این مراسم شرح می دهیم. از وقتی که تهران به پایتختی انتخاب شد ، تعزیه خوانی تهرانی هم سروشکل بهتری یافت . در حقیقت پیشترفت تعزیه در تهران مصادف بود با روی کار آمدن قاجاریه که خود موجب شد تا روحانیان بیش از پیش به میدان آیند . شرع در این عصر از دوره افشاریه و زندیه در سیاست و مسایل اجتماعی نفوذ بیشتری کرد ، و با گذشت زمان این نفوذگستره تر شد . تکیه مهمترین عامل توسعه و گسترش تعزیه بود ، زیرا محل نمایش تعزیه ها در آن روزگار اغلب « تکیه » بود . هرچند صحن کاروانسرا ها وحتی حیاط خانه های بزرگ و جز آن نیز مورد استفاده قرار می گرفت. روزگار آقا محمد خان در آشوب و جنگ وگریز گذشت . مدعیان متعدد خاندان زند ، برادران ناتنی آقامحمدخان ، بازماندگان خاندان افشاریه ، حاکمان ولایات در اقصی نقاط کشور از گرجستان و منطقه قفقاز گرفته تا خوارزم و بخارا و خیوه و یا مناطق شرقی ایران نظیر ایالت های واقع در افغانستان و پاکستان کنونی خواب و آسایش را از مدعی قاجاری سلطنت ایران گرفته بودند . علاوه بر این وارثین حکومت پطر کبیر در روسیه و عثمانیان و ازبکان متجاوزان از شمال و غرب و شرق این سرزمین مترصد بودند که در نبرد دولت مرکزی به قصد تصرف بخش هایی از خاک ایران، تیغ آخته کینه بر مردم مناطق مرزی بر کشند. از اینروی عصر کوتاه آقا محمد خان بسبب درگیری ها و آشوب ها تأثیری بر رونق یابی تعزیه در تهران نگذاشت ، بلکه روند صعودی دخالت شرع در حکومت و زندگی مردم از دوره فتحعلی شاه در تهران آغاز شد، وبا ساخته شدن مسجد شاه بزرگترین مسجد تهران به سال 1224 قمری، و برقراری ناز جماعت، تجلی یافت . وقتی این جریان در تاریخ تهران بررسی ومطالعه می شود، واقعیت این ماجرا آشکار خواهد شد، به خصوص آنکه با فرمان شاه قجر به سال 1236 قمری ، میرمحمد مهدی معمم اصفهانی از اصفهان به تهران آمد، و نخستین امام جمعه تهران شد، و این اقدام ، حرکت رو به رشد سهم خواهی شرع و پذیرفته شدن آن حق از طرف شاه را روشن می سازد . امام جمعه دار شدن تهران، موجب برگزاری مرتب تر آیین مذهبی و نفوذ بیشتر آن، در زندگی مردم شد ، تکیه های محلات عتیق تهران و تکیه دولت در غرب ارگ( این تکیه غیر از تکیه دولت ناصری است ) و شرکت شاه و بویژه حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمد شاه در مراسم مذهبی بازهم روند رو به رشد اجرای این مراسم و تعزیه خوانی در تکیه ها را شتابان کرد . در عصر پنجاه ساله ناصری، بسیاری از پدیده های اجتماعی و اختراعات صنعتی و رفتار های نو ظهور متأثر از غرب در تهران باب شد ، ولی پا به پای این تحولات،قدرت روحانیون هم افزایش و مراسم مذهبی توسعه یافت، و با ازدواج امام جمعه با دختر شاه این حرکت به اوج خود رسید. با فرمان ناصرالدین شاه ،تکیه دولت ،عظیم ترین و با شکوه ترین تکیه تهران، بلکه ایران در جنوب ارگ ساخته شد، و با اجرا هر ساله مراسم دهه محرم و تعزیه در آن با حضور ناصرالدین شاه و زنان حرم و سفرای کشور های بیگانه و درباریان و... تعزیه خوانی به شکوه و جلالی خاص در این دوره، دست یافت . در این دوران بود ،که هر دسته و گروهی و یا هر فرد و شخصی ،دست به ابتکاری می زد و با انجام کارهای نو ظهور به قصد خوش آمدن پادشاه، هنرش را می نمایاند. زنبورکچی ها با شتر های زنبورک بر پشت بسته در تکیه دولت به میدان می آمدند ، دسته ای دیگر از قشون با اسب و اسلحه های خود در آن میدان جولان می دادند،و فیلبان سلطنتی هم با آوردن فیل به میدان در دهه محرم سعی بر آن داشت،تا از دیگران عقب نماند . در تکیه های فراوان محلات نیز مردم در دهه محرم به اجرای مراسم مذهبی و تعزیه خوانی مشغول می شدند . در هر محله ای ،اهالی با گردهم آمدن در میدانگاهی ها و به اصطلاح آن روز خرابه ها و زمین های نساخته، تکایایی بر پا می ساختند ،و با گستردن فرش در کف و نصب پارچه های سیاه بر دیوار ها و مهیا کردن علم و کتل و علامت و... به بر گزاری هر چه با شکوه تر این مراسم همت می گماشتند . تعزیه خوانی در دوره ناصری به اوج خود رسید ، و در تهران تعزیه خوان های مشهوری پا به میدان نهادند ، تعزیه خوانهایی چون؛ امرالله ملوس ، اکبر تعزیه خوان،حاجی بارک الله، شیخ حسن واحمد مرمری و... تعزیه خوان های بنام، دارای القابی بودند ،که در میان مردم مشهور بود ، از قبیل فخرالذاکرین، نقیب السادات و معین البکاء. ناصرالدین شاه گاه در تکیه های دیگر هم حضور می یافت . از آن جمله است ، تکیه نیاوران، ولی به طور کلی مراسم اصلی در تکیه دولت بود، و هدف اصلی او در دهه محرم حضور در تکیه دولت بود، و باحضور شاه در آنجا،مراسم تعزیه در این تکیه به اوج می رسید . یکی از مراحل اجرای تعزیه در تکیه دولت ،حضور شیری بود که به مجلس می آوردند، و مردم بهت زده و ترسیده زمانی، که شیربان زنجیر او را می گشود ، موجب ترس و حیرت بیشتر آن ها می شد، بویژه آنگاه که می دیدند ، شیر با آن هیمنه و ابهت، در مجلس آرام و با وقار می نشیند . مرحوم جعفر شهری داستان شیر تکیه دولت را چنین نقل می کند : «... در همین روز یعنی روز آخر تعزیه نیز بود ،که شیر تعزیه که شیری اهلی کرده بود( جای این شیر ابتدا در باغ وحش یا فیلخانه واقع در خیابان واگن خانه ( اکباتان ) بود و بعد ها به باغ ایلچی در انتهای بازار عباس آباد منتقل شد که اواخر از آنجا به مجلس می آمد... پای منبر برایش تریاک می گذارد و... به آنجا عادتش داده . روز موعود او را کاملا ً، البته بغیر از تریاک سیر می نمود.و روشن بود ،که با سیری شکم، میل به طمعه نکرده و بخاطر تریاک رو به پله منبر می نمود.)توسط شیربان باشی به مجلس آمده ،رها می شد و شیر با آرامی و وقار مخصوص خود آمده پای منبر قرار گرفته سر بر پله آن می نهاد و همین هنگام بود،که شیون و هلهله و هیاهوی رقت بار مجلسیان به آسمان بر خاسته ، تکیه صورت صحرای محشر می گرفت .با شیون و خودکشان مردم از مشاهده شیر و تواضع او در برابر منبر ، از این روایت که در چنین روزی ، یعنی روز بعد از واقعه عاشورا شیری از بیشه ای آمده نعش های شهدا را پاسداری می کند . پس از چند دقیقه شیربان آمده زنجیر به گردن شیر می افکند و آن را دور گردانده پول و پیشکشی های تماشاچیان دریافت می نمود ، در آن حد که گاهی جیب هایش از سکه و طلا های زنان لبالب می گردید . و پس از آن که زنجیر شیر کشیده او را از تکیه خارج می نمود . این همان شیربان باشی بود ،که غیر از محرم و صفر ،هر گاه بی پول و حاجتمند می شد، فیل سلطنتی را وسیله گدایی، قرار داده ، دور کوچه و بازار و جلو دکان های این و آن وادار به تمنا می نمود ...» http://www.darioush-shahbazi.com گرفته شده ازسایت
